تحلیل کالبدی فضایی کاروانسراهای هشت ضلعی دوره صفوی با نگاه ویژه به کاروانسرای امین آباد (ملک)

کشور ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری در مسیر بازرگانی شرق به غرب، راه های تجاری فراوانی داشته است. بیشتر حکومت ها به اهمیت عبور و مرور کاروان ها، تجار و مسافران در این راه ها، توجه خاصی نشان داده اند و در احداث بناهایی در جهت اسکان آنان ، که کاروانسرا یا رباط نامیده می شدند، همت گماشته اند. این بناها عمدتاً به صورت چهار ایوانی ساخته می شدند و به دلایل امنیتی اغلب یک ورودی داشتند. در برخی از کاروانسراها، شاه نشینی در بالای این ورودی قرار داشته است. در این بناها علاوه بر ایجاد اتاق هایی در جهت اسکان مسافران، فضاهایی نیز ، در جهت نگهداری چهارپایان در نظر گرفته شده است. تنوع کاروانسراها در ایران بسیار زیاد است. بخصوص در دوره صفوی کاروانسراهای فراوانی ساخته شده که نقشه چهارضلعی، مدور و یا چندضلعی داشته اند. در این پژوهش بررسی و تحلیل کالبدی فضایی کاروانسراهای هشت ضلعی دوره صفوی و میزان انطباق نقشه هشت ضلعی با کاربری کاروانسرا، مد نظر قرار دارد. پس از مطالعه و شناخت کلی کاروانسراهای دوره های مختلف، انواع کاروانسرا با توجه به دیدگاه های متفاوت دسته بندی شده و عناصر و اجزای تشکیل دهنده آنها مورد بررسی قرار گرفته اند. سپس شش کاروانسراهای هشت ضلعی، از طریق مراجعه به اسناد و منابع کتابخانه ای و استعلام از سازمان میراث فرهنگی شناسایی شدند. از این میان ، پنج کاروانسرای امین آباد، ده بید، خان خوره، چهارآباد و بنارویه طبق اسناد و مدارک موجود و تحقیقات باستان شناسی افرادی همچون ماکسیم سیرو، ولفرام کلایس و محمد یوسف کیانی، مربوط به دوره صفوی هستند و قدمت کاروانسرای انجیره (انجیله) به دوره ایلخانی می رسد. در این پژوهش نگاه ویژه به سوی کاروانسرای امین آباد است که ساختار بنا و تزئینات آن سالم تر از سایر کاروانسراهاست و امکان بررسی و تحلیل های بیشتر را میسر می سازد. مطالعات صورت گرفته در این پژوهش بر اساس روش تاریخی- توصیفی- تحلیلی انجام شده است. بدین منظور، پس از شناخت موقعیت طبیعی و تاریخچه بناها، تمامی نقشه ها توسط نرم افزار اتوکد ترسیم دوباره شده و از نظر مقیاس با بنای موجود و نقشه هوایی آن هماهنگ شده و با استفاده از روش میدانی و تهیه عکس هایی از وضع موجود بناها، تحلیل های لازم بر روی آنها انجام شده است و در جداولی نسبت های کالبدی فضایی و ویژگی های اصلی هر بنا به طور خلاصه ارائه شده است. در پایان با مطالعه تطبیقی این کاروانسراها و روش قیاسی، سعی شده است تا به دلایل بهره گیری از نقشه هشت ضلعی، نحوه سازماندهی فضاهای مختلف و اصول کلی طراحی این بناها، دست یافت. تحلیل ها بیانگر آن است که دلایلی همچون دفاع ساده تر از بنایی هشت ضلعی و متراکم، تقویت ایستایی ساختمان با افزایش تعداد برج ها و پشت بندها، اصلاح تداخل رفت و آمد به اصطبل ها در گوشه های حیاط، بهبود نورگیری اتاق های روبروی ورودی و ایجاد بنایی خاص جهت اسکان افراد ویژه و حاکمان، در شکل گیری کاروانسراهای هشت ضلعی، موثر بوده اند.